Azheimer xəstəliyi nədir və əlamətləri hansılardır?
Alzheimer Xəstəliyi nədir?
Demensiya – zehni funksiyaların itirilməsini izah edən bir sözdür. Buradakı vacib məqam demensiyanın normal zehni inkişafdan sonra bu funksiyaların itirilməsi halında meydana çıxmasıdır.
Alzheimer xəstəliyi demensiyaya səbəb olan xəstəliklər arasında ən çox görülən xəstəlikdir. Bu xəstəlik yeni bir xəstəlik olmasa da, ancaq xəstələrin sayı getdikcə artır. Çünki xəstəliklə əlaqəli ən vacib risk faktoru yaşdır və yaşlanma qaçılmaz bir vəziyyətdir. Bu gün 65 yaşdan yuxarı insanlar dünyanın ən sürətli böyüyən yaş qrupunu təşkil edirlər (xüsusən inkişaf etmiş ölkələrdə və sosial cəmiyyətlərdə). Alzheimer xəstəliyi də məhz yaşla birlikdə artmaqdadır (65 yaşdan yuxarı 100 nəfərdən 8-də Alzheimer xəstəliyi var). 21-ci əsrdə təbii, sosial və ya iqtisadi fəlakətlərlə qarşılaşmazsanız, xəstəlik halları daha da artacaqdır.
Azheimer xəstəliyi hansı səbəblərdən yaranır?
Alzheimer xəstəliyində səbəbi hələ tam olaraq başa düşülməmiş bir şəkildə beyin hüceyrələrinin daha tez ölməsindən qaynaqlanır (beyin hüceyrələrinin ölümü yaşla hər insanda olur, lakin bu proses Alzheimer xəstəliyində çox sürətli və erkən olur). Hüceyrə ölümü ilə beyin yavaş-yavaş yığılmağa başlayır və kiçilir. Alzheimer xəstəliyi yoluxucu bir xəstəlik deyil, ancaq onu deyə bilərik ki, bu xərçəng xəstəliyi də deyil. Çox nadir olsa da (təxminən 100 xəstədən 5-i), bu xəstəliyin irsi formaları da mövcuddur, lakin bunlar nadirdir.
Alzheimer xəstəliyinin risk faktorlarına misal olaraq yaş, cinsiyyət, ailə üzvlərində xəstəliyin olması, yaddaşın itirilməsi ilə nəticələnən kəllə – beyin travmaları, Daun sindromu, hipotiroidizm və s. göstərmək olar. Lakin hələlik Alzheimer xəstəliyinin səbəbi kimi heç bir dəqiq faktor müəyyən edilməmişdir. Yaş, irsilik, ekoloji amillər, həyat tərzi və ümumi sağlamlıq da daxil olmaqla bir sıra faktorların buna səbəb olduğu ehtimal olunur. Bəzi insanlarda bu xəstəlik simptomları büruzə vermədən uzun illər gizli inkişaf edə bilər. Yaş Alzheimerin ən böyük səbəbidir. Bu, 65 yaşdan sonra hər 14 insandan biridə 80-dən sonra isə hər 6 nəfərdən birində müşahidə olunur. Buna baxmayaraq Alzheimer yalnız yaşla məhdudlaşmır. Belə ki, Böyük Britaniyada 65 yaşdan aşağı Alzheimer xəstəliyi olan 40.000 dən çox insan var. Bir çox insan irsi olaraq Alzheimer xəstəliyinə tutulmaqdan qorxurlar. Hal-hazırda alimlər Alzheimer xəstəliyinin irsilik dərəcəsini araşdırırlar. Bu xəstəliyə tutulmağa səbəb ola biləcək ekoloji faktorlar artıq müəyyənləşdirilmişdir. Bir neçə il əvvəl almüminium təsirlərinin də səbəb ola biləcəyi haqqında narahatlıqlar var idi. Buna baxmayaraq artıq bu qorxular elə də nəzərə çarpmır.
Xromosomlarının tərkibindəki fərqlərə görə 50-60 yaşlı Daun xəstələrinin Alzheimer xəstəliyinə tutulma riskləri yüksəkdir. Başlarında və boyunlarında ciddi yaralanmalar olan insanların da həmçinin ağıllarını itirmə riskləri yüksəkdir. Başlarına davamlı zərbələr alan boksçular da risk altındadırlar. Həmçinin tədqiqatlar göstərir ki, siqaret çəkən, yüksək qan təzyiqi, xolestreni və şəkəri olan insanlar da yüksək risk daşıyıcısıdırlar. Siqaret çəkməməklə, sağlam pəhrizlər saxlamaqla və orta yaşdan etibarən daima qan təzyiqinizi və xolestreninizi yoxlatmaqla bu riskləri azalda bilərsiniz. Sağlam çəkiyə malik olmaq və fiziki, sosial və əqli fəaliyyətlərin daxil olduğu aktiv bir həyat sürmək də həmçinin riskləri azaldır.
Xəstəliyin səbəbi dəqiq bilinməsə də, bu gün bəzi risk yaradan şərtlər müəyyən edilib.
Onlar aşağıdakılardır:
- Yaş (dəyişilməz amil)
- Keçmişdəki depressiya (dəyişdirilə bilən amil)
- Damar xəstəlikləri (infarkt, yüksək qan təzyiqi, yüksək xolesterol …) dəyişkən amillər
- Keçmişdə başından ciddi zədələr
- Aşağı təhsil səviyyəsi
- APOE4 daşıyıcısı.
Bunlardan başqa daha az əhəmiyyətli risk faktorları da müəyyən edilib.
Xəstəliyin orta müddəti 8 ildir. Digər tərəfdən, xəstəlik bəzi xəstələrdə çox yavaş irəlilədiyi halda, digərlərində nisbətən daha sürətli inkişaf edir. Xəstəlik erkən, orta və ilkin mərhələlər olaraq 3 mərhələyə bölünə bilər.
Azheimer xəstəliyinin simptomları
Xəstəliyin vazgeçilməz xüsusiyyəti unutqanlıqdır. Yaşlılı insanlarda olan hər hansı bir unutqanlıq həkim tərəfindən qiymətləndirilməlidir. Əsas odur ki, xoşagəlməz yaşlılıq unutqanlığı ilə xəstəlik əlaməti olan unutqanlıq arasındakı fərq olsun. Bu fərq xəstənin müayinəsi, xəstənin yaxınları tərəfindən verilən məlumatlar, beyin funksiyalarını qiymətləndirən nevropsixoloji qiymətləndirmə və lazım olduqda digər köməkçi testlərin (MR, KT, qan testləri …) şərhi ilə aparılır.
Alzheimer xəstəliyində başlanğıcda bir az unutqanlıq olur. Məsələn, xəstə görüşlərini, yeməyin altını, mağazadan nə alacaqlarını unutmağa başlayır. Əvvəllər alış-veriş siyahısı hazırlamayan insan bu vəziyyətdən qaçmaq üçün siyahı tutmağa və ya qeydlər aparmağa başlaya bilər. Zamanla unutqanlıq tədricən artır və xəstə ümumiyyətlə yeni hadisələri qeyd etməyə başlayır. Məsələn, 5 dəqiqə əvvəl verdiyi sualı dəfələrlə verə bilər. Nəvələrinin adlarını unuda bilər. Qoyduğu əşyaların yerini xatırlamaya bilər. Ancaq xəstə keçmişindən, xüsusən gəncliyindən və 30-40 yaşlarından təəccüblü bir təfərrüatla da danışa bilər. (Çox vaxt xəstələrin yaxınları “40 il əvvəli dahi kimi xatırlamaq, unutqanlıq nədir” deyərək yalan məlumatlar verə bilər, amma vacib olan son unutqanlıqdır).
Xəstəlik başlanğıcda məkrli bir unutqanlıqla başlaya bildiyindən, qocalıqda müşahidə olunan unutqanlıq NORMAL GÖRÜLMƏMƏLİDİR. Müasir həyat tərzinin tez-tez yaratdığı ruhi sıxıntı və xəstəliklər (depressiya, narahatlıq, uyğunlaşma pozğunluğu kimi) gənclərdə görülən unutqanlıq altındadır. Bəzi vitamin çatışmazlıqları (B12 və folat) və guatr vəzi xəstəlikləri də gənclərdə unutqanlığa səbəb ola bilər və araşdırılması lazım ola bilər. Bu gün unutqanlıq şikayətləri, xüsusən işləyən insanlar arasında yaygındır.
Unutqan bir yaşlı insan yaxşı bildiyi yolları tapa bilmirsə, gəzdiyi yerlərə gedə bilmirsə, evə gedə biləcəyi yolu itirirsə və ya evə gedən yolu axtardığı üçün gec gəlirsə,bunlar Alzheimer xəstəliyinin əlamətləri ola bilər.
