Davranış pozğunluğu

Ailədə və cəmiyyətdə ortaya çıxan pozitiv və ya neqativ bütün hadisələr yetkin yaşda insanlarla yanaşı həmçinin uşaqlara da təsir etməkdədir. Lakin uşaqlar yetişkinlər kimi həyati təcrübəyə, inkişaf etmiş məntiqə və güclü bir iradəyə sahib olmadıqları üçün qarşılaşdıqları neqativ halların, ani dəyişkənlik və çətinliklərin ana və atalarının dəstəyi olmadan asanlıqla öhdəsindən gələ bilməzlər. Ailə fərdlərinin birinin ölümü, atanın işdən çıxarılması, yeni bir evə köçmək, məktəbin dəyişdirilməsi, yeni bir bacı və ya qardaşının dünyaya gəlməsi kimi gözlənilməz hadisələr və dəyişikliklər uşaqlar üçün asanlıqla qəbul edilə bilinməzlər və bu da adaptasiya ola bilməkdə çətinliklər yaratmaqdadır. Ata və anasından dəstək görən, sevilən, özgüvən hissi aşılanmış uşaqlar isə belə hallarda baş verən hadisələrə asanlıqla uyğunlaşa bilirlər. Adaptasiya olunana qədər göstərilən davranış pozuntuları ruh sağlığına zərər verməyən keçici hallar olmaqla yanaşı, əslində uşağın sosial inkişafı üçün də olduqca faydalı təcrübələrdir.

Uşaq çağlarından etibarən görülən davranış pozuntuları: qarşı gəlmək, inadkarlıq, üsyan qaldırma, düşməncil davranışlar kimi təkrar-təkrar edilən və cəmiyyət arasında başqalarının haqqlarını görməzdən gəlmə, daim təkrarlanan hüquq və qanun pozuntuları olaraq qiymətləndirilə bilər. Həmçinin bu hallarda insanlara və ya digər canlılara qarşı aqressiya və nifrət ilə də özünü göstərir. Davranış pozğunluqları həmçinin yetkinlərdə də rast gəlinir. Uşaqlıqda müalicə edilməzsə, bu pozğunluqlar bir insanın iş tapa bilməsinə və ya münasibət qorumaq qabiliyyətinə mənfi təsir göstərə bilər.

Davranış pozğunluqları hansılardır?

Disorder.org görə davranış pozğunluqları bir neçə növə bölünə bilər, bunlara aşağıdakılar daxildir:

• Narahatlıq pozğunluğu
• Dağıdıcı davranış pozğunluqları
• Dissosiativ pozğunluqlar
• Mənəvi pozğunluqlar
• İnkişaf edən pozğunluqlar
• Diqqət çatışmazlığı hiperaktivlik pozğunluğu

Mənəvi davranış pozğunluğu

Emosional davranış pozğunluğu bir insanın xoşbəxt olmaq, duyğularını idarə etmək və məktəbdə diqqət yetirmə qabiliyyətinə təsir göstərir. Gallaudet Universitetinə görə, emosional davranış pozğunluğunun əlamətlərinə aşağıdakılar daxildir:

• Uyğun olmayan hərəkətlər və ya normal şəraitdə emosiyalar
• Digər bir sağlamlıq amili səbəb olmayan öyrənmə çətinlikləri
• Şəxslərarası münasibətlər, o cümlədən həmyaşıdları ilə münasibətlərdəki çətinlik
• Ümumi bədbəxtlik və ya depressiya hissi
• Şəxsi və ya məktəb problemləri ilə əlaqədar qorxu və narahatlıq hissləri

Narahatlıq

Narahatlıq normal bir duyğudur və bütün insanlar həyatlarının bir nöqtəsində narahatlıq hiss edirlər. Nevroloq Jalə Qarayevanın sözlərinə görə, bəzi insanlar üçün narahatlıq gündəlik həyatlarına müdaxilə edən, yuxusuzluğa səbəb, işdə və ya məktəbdəki performansa mənfi təsir göstərən bir nöqtəyə gələ bilər. Anksiyete pozğunluğu adi narahatlıqdan daha çox şey daxildir. Bu müalicə tələb edən ciddi ruhi sağlamlıq vəziyyətləridir. Bu tip zehni vəziyyətlərə misal olaraq aşağıdakılar daxildir:

• Travma sonrası sinir pozğunluğu
• Obsesif-kompulsif pozğunluq
• Ümumiləşdirilmiş narahatlıq pozğunluğu
• Çaxnaşma pozğunluğu

Jalə Qarayevanın sözlərinə görə Obsesif-kompulsif pozğunluq obsesyona səbəb olan qorxu və əsəbi düşüncələr ilə xarakterizə olunur. Əgər bir uşaqda OKP varsa, hərəkətlərinizin mənfi nəticələrini və ya hətta ağılasığmaz xüsusiyyətlərini dərk etməyinizə baxmayaraq, ancaq siz yenə də məcburi, təkrarlanan davranışla məşğul olacaqsınız deyə bilərəm. Bu təkrarlanan hərəkətləri etmək, stresi müvəqqəti aradan qaldırmaqdan başqa bir şey deyil.

Əgər siz və ya qeyri biriniz bu davranış pozğunluqlarından birini yaşayırsınızsa, bu zaman mümkün qədər tez həkimdən kömək almağınız  vacibdir. Çünki bu şərtlər həyat keyfiyyətinə özünə zərər verə biləcək dərəcədə təsir edə bilər

Davranış pozğunluğuna nə səbəb olur?

Bir davranış pozğunluğunun müxtəlif səbəbləri ola bilər. Ümumiyyətlə bu pozğunluqlarla əlaqəli olan anormal davranışı bioloji, ailə və məktəblə əlaqəli amillər izləyə bilər.

Bəzi bioloji səbəblərə aşağıdakılar aid edilə bilər:

• Fiziki xəstəlik və ya əlillik
• Qidalanma
• Beyinə zərər
• İrsi amillər
• Bir insanın ev həyatı ilə əlaqəli digər amillər davranış pozğunluğu ilə əlaqəli davranışlara kömək edə bilər:
• Evdə boşanma və ya digər emosional narahatlıq
• Valideynlərdən məcburiyyət
• Sağlam olmayan və ya uyğun olmayan intizam tərzi
• Təhsilə və ya məktəbə zəif münasibət

Davranış pozğunluğunun əlamətləri nələrdir?

Bir davranış pozğunluğu olan birisi fərqli şəkildə hərəkət edə bilər və ya emosional narahatlıq keçirə bilər, bu da insandan fərqli olaraq dəyişəcəkdir.

Davranış pozğunluğunun emosional simptomları

Davranış pozğunluqlarının bəzi emosional əlamətlərinə aşağıdakılar daxildir:

• Asanlıqla əsəbləşmək
• Tez-tez qəzəbli görünmək
• Başqalarında günah görmək
• Qaydalara riayət etməkdən və ya səlahiyyətləri şübhə altına almaq
• Mübahisə
• Xəyal qırıqlığını idarə etməkdə çətinlik çəkmək

Davranış pozğunluğunun fiziki əlamətləri

Digər sağlamlıq problemlərindən fərqli olaraq, bir davranış pozğunluğu, əsasən, hərarət, döküntü və ya baş ağrısı kimi fiziki simptomların olmaması ilə, emosional əlamətlərə sahibdir. Ancaq bəzən bir davranış pozğunluğundan əziyyət çəkən insanlar, barmaqların uclarını yandırmaq, titrəmək və ya qan tökmək kimi fiziki simptomları göstərə biləcək bir maddə asılılığı problemi ortaya çıxar.

Davranış pozğunluğunun qısa müddətli və uzunmüddətli təsiri

Dr. Jalə Qarayeva bildiri ki, müalicə edilməzsə, davranış pozğunluğu bir insanın şəxsi və peşə həyatına qısamüddətli və uzunmüddətli mənfi təsir göstərə bilər. İnsanlar arasında davranış üçün üz tutma və ya qovulmaq, hakimiyyət xadimləri ilə söyüş söymək və ya mübahisə etmək kimi problemlər yarada bilər. Bunun nəticəsində işlərini itirə bilər. Evliliklər uzun sürən gərgin münasibətlər üzündən dağıla bilər, uşaqlar məktəbləri dəyişdirməli və nəticədə seçimləri tükənə bilər.

Davranış pozğunluğu olan bir insanın çəkə biləcəyi ən ciddi hərəkətlər arasında döyüşlərə başlama, heyvanlara qarşı sui-istifadə və başqalarına silah tətbiq etmək təhdididir.

Bir şəxsə  əvvəl davranış pozğunluğu diaqnoz qoyulur və düzgün müalicə olunursa, ondan əziyyət çəkən bir uşağın və ya yetkinlərin davranışlarına nəzarət edə bilmə ehtimalı daha yüksəkdir.

Bir şəxs davranış pozğunluğunu idarə etmək üçün həkim tərəfindən yazılmış xüsusi resept ilə ona təyin olunan dərmanları ala bilər. Dərman pozğunluğu müalicə etməsə də, davranışları idarə etmək və dəyişdirmək üçün müalicədə kömək edir.

Depressiya və davranış pozğunluqları

Jalə Qarayevanın sözlərinə görə, bir davranış pozğunluğu depressiyaya səbəb ola bilər. Bunun əksini də mümkündür, depresiya bir davranış pozğunluğu üçün bir tətikdir və maddə asılılığına da səbəb ola bilər.

İkiqat diaqnoz: Asılılıq və davranış pozğunluqları

Davranış pozğunluğu olan insanların narkotik və ya alkoqoldan asılılığı da az deyil. Bu gün Psixologiyaya görə, çaxnaşma pozğunluğu olan bir şəxs də spirtli içki qəbul edə bilər.