Dil pozğunluğu və nitq pozğunluğu eynidirmi?
Dil və nitq bir-birindən fərqlidir.
Dil – insanların hiss və düşüncələrini bir-biri ilə bölüşmək üçün istifadə etdikləri ümumi qaydalar sistemidir. Dil yalnız danışıq dilini təklif etməməlidir. Yazı və işarələrdən istifadə də bir dildir.
Nitq isə bu hiss və düşüncələri ehtiva edən qaydaların lazımi orqanların köməyi ilə fiziki olaraq əmələ gəldiyi sistemdir. Uşaq hiss və düşüncələrini çatdırmaq üçün lazımi qrammatikaya malik ola bilər, lakin nitq orqanları (dil, dodaqlar və s.) düzgün fəaliyyət göstərə bilmədiyi üçün danışa bilməyə bilər. Digər tərəfdən, başqa bir uşağın nitq orqanları mükəmməl işlədiyi halda, dil inkişafındakı qüsur səbəbindən danışa bilmir və ya hər ikisi eyni anda görünə bilər.
Əgər uşaq başqalarının dediklərini başa düşməkdə (qəbuledici dil) və ya öz hisslərini və düşüncələrini şifahi şəkildə (ifadəçi dil) adekvat çatdırmaqda çətinlik çəkirsə, bu, dil pozğunluğudur . Dil pozğunluqları gecikmiş dil və ya inkişafın dil pozğunluğu (spesifik dil pozğunluğu) ola bilər. Heç bir məlum spesifik səbəbi olmayan alt qrupları əhatə edir. Bu, zehni çatışmazlıqlar, nevroloji problemlər və eşitmə pozğunluğu kimi müəyyən bir səbəbə görə inkişaf edən dil pozuntularını əhatə edir. Digər tərəfdən, əgər uşaq nitq səslərini dəqiq və ya səlis çıxarmaqda çətinlik çəkirsə, bu, nitq pozğunluğudur.
Nitq pozğunluqları səs, nitq səsi pozğunluqları, rəvan və motor nitq pozğunluqlarından ibarətdir. Uşaqlarda dil və nitq pozğunluqları ayrı və ya birlikdə görülə bilər.
Normal dil və nitq inkişafı
Tədqiqatçıların apardığı araşdırmalara görə, dilin mənimsənilməsi prosesinin başlanğıcı əslində çox erkəndir. Körpənin eşitmə sistemi hamiləliyin son üç ayında yaxşı inkişaf edir və ana bətnində çoxlu səslər eşitməyə başlayır. Körpə həm də ana dilinin vurğuları və ona amniotik maye vasitəsilə çatan anasının səsi ilə çox maraqlanır. Beləliklə, nitq ritmləri uşaq dünyaya gələndə onun beyninə yerləşmiş olur.
Körpələr doğulduqdan sonra hələ zehni və ya fiziki olaraq danışa bilmələrini təmin edən orqanları idarə etmirlər, lakin vaxtlarının çoxunu analarının səsini dinləmək və dillə bağlı hər cür məlumatı qeyd etmək üçün keçirirlər.
Əslində, körpələr ilk sözlərini söyləməmişdən çox əvvəl fərqli istəklər üçün fərqli ağlama tonları, gülmə və boşboğazlıq kimi bir çox ünsiyyət üsullarından istifadə edə bilərlər. Körpənizlə ilk ünsiyyət onun dili başa düşməsindən və ya istifadə etməsindən çox əvvəl başlayır. Körpəniz qidalanma və ya dəyişdirmə zamanı səsinizə təpiklə və ya boşboğazlıq edərək cavab verir. Müsbət hisslərini gülümsəyərək, mənfi hisslərini isə ağlayaraq bildirir. Hətta ilk mənalı sözlərini çıxararkən, qarşı tərəfin onları başa düşməsi üçün onları əl işarələri ilə müşayiət edir. Valideynlər isə bu reaksiyaları qısa müddətdə təhlil edərək onlara reaksiya verir, beləliklə də ünsiyyəti zənginləşdirirlər.
Ağlamaq, gülmək və mənasız səslər çıxarmaq körpələrin ilk ünsiyyət cəhdləridir. Birinci ilin sonuna yaxın mənalı nitq kimi səslər çıxarırlar. İlk mənalı sözlər on ikinci aydan sonra yaranmağa başlayır. Bu nöqtədə fərdi fərqlər ola bilər: bəzi körpələr daim mənalı səslər çıxarmaq üçün mübarizə aparır, bəziləri isə buna hazır olana qədər gözləyirlər. On səkkizinci aydan sonra körpələrin yeni sözləri öyrənmək prosesi xeyli sürətlənir və hətta bir həftə ərzində böyük dəyişikliklər müşahidə edilə bilər. Bu, uşaqların söz ehtiyatının sürətlə inkişaf etdiyi dövrdür, lakin dil öyrənmək ayrı-ayrı sözlər hazırlamaqdan daha çox şey tələb edir. Sözləri birləşdirməklə, yerlərini dəyişdirməklə, müəyyən hecalar və ya səslər əlavə etməklə və s. qaydalardan istifadə edərək müxtəlif mənalar çıxara bilmək lazımdır,bu qrammatikadır.
2 yaşından əvvəl uşaqlar jest və mimika kimi işarələrdən istifadə edərək sözlərlə qrammatikanı öyrənirlər. Təxminən 2 yaşında uşaqlar müxtəlif mənalar yaratmaq üçün sözləri birləşdirərək işarələri azaltmaqla qrammatik qaydalardan istifadə etməyə başlayırlar. 2,5 yaşından sonra onların söz ehtiyatı sürətlə inkişaf edir, qurduqları cümlələr semantik və qrammatik cəhətdən zənginləşir. Artıq 4-5 yaşa qədər uşaqlar uzun və mürəkkəb cümlələrlə öz istəklərini, ehtiyaclarını və maraqlarını çətinlik çəkmədən ifadə edə bilir və ətrafda eşitdiklərinin çoxunu asanlıqla anlaya bilirlər.
Uşağım müvəqqəti gecikmə və ya pozğunluq yaşayır?
Üç və ya daha kiçik yaşlı bəzi uşaqlarda dili anlamaq əlamətləri yoxdur. Səslər çıxarırlar, lakin ünsiyyət üçün çıxardıqları səslərdən istifadə tərzi hələ danışmağı öyrənməmiş kiçik uşaqlarınkinə bənzəyir. Onlar dilin müəyyən xüsusiyyətlərini eyni sürətlə öyrənmirlər. Dil gecikməsi olan uşaqlar, adətən inkişaf edən həmyaşıdları ilə eyni dil inkişafı addımlarını izləyərkən həmyaşıdları ilə eyni sürətlə hər bacarıq əldə edə bilmirlər. Bununla belə, bu uşaqların bəziləri öz həmyaşıdlarına çata bilirlər. Tipik olaraq inkişaf edən həmyaşıdlarına çatmayan digər uşaqlar inkişafda gecikmə göstərirlər. Əgər iki yaşlı uşağın ən azı 50 sözdən ibarət lüğət ehtiyatı varsa və spontan nitqdə iki sözdən ibarət istifadə yoxdursa, valideyn dil gecikməsindən şübhələnə bilər. Dil gecikməsi şərtdir. Həmyaşıdlarına çatmayan uşaqlar nitq pozğunluğu olan uşaqlar kimi görünürlər.
Dil pozğunluğu hər hansı səbəbdən (əqli qüsur, nevroloji pozğunluqlar, eşitmə pozğunluğu və s.) ola bilər. Zəka, eşitmə, ağız quruluşu və funksiyalarında qüsurlarla müşayiət olunmayan dil pozuntuları iki şəkildə təsnif edilə bilər.
Zəka, eşitmə, şifahi quruluş və funksiyalarda qüsurla müşayiət olunmayan və yalnız dilin təsirləndiyi dil pozuntusuna inkişaf dil pozğunluğu (spesifik dil pozuntusu) deyilir.
Dilin gecikməsinə və ya pozulmasına təsir edə biləcək bəzi risklər,dilin gecikməsinə və ya zəifləməsinə səbəb ola biləcək bir çox amil var.
Araşdırmalarda açıq şəkildə sübut edilmişdir ki, anası, atası və ya bacısı genetik dil pozğunluğu olan uşaqlarda digər uşaqlara nisbətən dil pozğunluğu riski daha yüksəkdir. Hal-hazırda belə bir genetik riskin mövcudluğu ilə bağlı görüləcək çox şey yoxdur, lakin ailələr kiçik yaşlardan bu vəziyyətdən xəbərdar olmalı və uşağın ünsiyyət bacarıqlarını təkmilləşdirməyə çalışmalıdırlar ki, uşaq bundan minimum təsirlənsin.
Valideyn təsiri
Aparılan araşdırmalar nəticəsində sübut edilmişdir ki, uşaqları ilə tez-tez oynayan, interaktiv kitablar oxuyan, uşaqları maraqlandıran sualları sadə dillə cavablandıran valideynlərin övladlarının dil inkişafı daha yaxşıdır.
Eşitmə itkisi
Eşitmə zəifliyi olan uşaqlar şifahi dili anlamaqda və özlərini şifahi şəkildə ifadə etməkdə problemlər baxımından böyük risk daşıyırlar. Bu vəziyyətə vaxtında diqqət yetirilib müdaxilə edilməzsə, uşaq ünsiyyət problemi, öyrənmə çətinliyi, sosial izolyasiya kimi bəzi problemlərlə qarşılaşacaq. Araşdırmalar göstərib ki, erkən diaqnoz və müdaxilə edilən eşitmə zəifliyi olan uşaqlar gələcəkdə həmyaşıdları ilə aralarındakı uçurumu bağlaya bilərlər.
Koqnitiv, nevroloji və ya inkişaf pozğunluğu
Koqnitiv pozğunluğu, nevroloji problemləri (hidrosefali, insult, qıcolma kimi) və autizm spektri pozğunluğu (autizm, yayılan inkişaf pozğunluğu) olan uşaqlarda bir çox tibbi, inkişaf və davranış problemləri, həmçinin dil və nitq bacarıqlarında çətinliklər olur. Bəzi hallarda uşağın nitqinin gecikməsi nitq problemi deyil, yuxarıda qeyd olunan pozuntuların xəbərçisi ola bilər. Ailələrin və mütəxəssislərin bunu nəzərə almaları və vaxtında istiqamətləndirmələri vacibdir. 18 aylıq olan, başqa uşaqlarla oynamaq istəməyən, özünü ifadə etməkdə çətinlik çəkən uşaqda dil və nitq problemləri ola bilər, lakin bunlar da autizm əlamətləri ola bilər. Gecikmiş nitqli bir uşaq üçün bütün ailələr ən pis ssenari ilə məşğul olmamalıdır. Ancaq problemin erkən aşkarlanması vacibdir.Belə bir vəziyyətdə belə, erkən diaqnoz və müdaxilə problemin daha sürətli həllinə səbəb olacaqdır.
Hansı hallarda şübhələnməliyəm?
Xüsusilə 18-30 aylıq yaş arası, normal intellektə malik, lakin nitqində gecikmə olan uşaqlarda dil inkişafı problemlərinin müəyyən vəziyyətlərdə davam edə biləcəyinə dair ümumi fikirlər var. Bu vəziyyətlər aşağıda verilmişdir:
Dili başa düşmək, dili anlamaq çox vaxt dildən istifadə etməzdən əvvəl inkişaf edir. Bəzi araşdırmalarda, 24-30 aylıq yaş arası ifadə bacarıqları gecikmiş uşaqların bir illik təqibindən sonra edilən qiymətləndirmələrdə, o dövrdə şifahi dil anlamalarının öz dillərinə uyğun olduğu aşkar edilmişdir. Bu nəticələr ilkin mərhələdə şifahi ifadələri başa düşməkdə çətinlik çəkən uşaqların nitq pozğunluğu riskinin daha çox olduğunu göstərir.
Jestlərdən istifadə
Gec danışan uşaqlarda jestlərin və ya əl-qol işarələrinin sayının sonrakı dövrdə şifahi dil bacarıqlarını proqnozlaşdırdığı aşkar edilmişdir. Müvafiq olaraq, müxtəlif ünsiyyət məqsədləri üçün bir çox jestdən istifadə edən gec danışan uşaqların daha az jest istifadə edənlərə nisbətən yaşıdlarını tutma şansları daha yüksəkdir.
Diaqnoz yaşı
Bir çox tədqiqatdan əldə edilən ümumi nəticə ondan ibarətdir ki, uşağın dil və nitq problemi nə qədər gec aşkarlanarsa, uşaq bir o qədər yavaş inkişaf edər. Əgər 24-30 aylıq bir uşaqda nitq yavaş inkişaf edirsə, həmyaşıdları sürətli inkişaf nümayiş etdirirsə, bu uşaq boşluğu aradan qaldıra bilməyincə dil probleminə müdaxilə etmək çətinləşə bilər. Uşağın hazırladığı sözlər və ya cümlələr də gələcək dil inkişafı üçün proqnozlaşdırıcı ola bilər. Məsələn, 50-dən az mənalı sözü olan 2 yaşındakı uşaqlar dil çatışmazlığı riski altındadır. Dil pozğunluğu riski olan uşaqlar daha çox sadə hərəkətlərdən istifadə edirlər.
Sosial bacarıqlar
Dil gecikmələri və ya dil qüsurları olan bəzi uşaqlar gündüz baxım mərkəzlərində və məktəblərdə öz həmyaşıdları ilə deyil, tez-tez müəllimləri ilə ünsiyyət qururlar. Dil gecikməsi və ya dil pozğunluğu olan uşaqlar özlərini sosial bacarıqlarda da qeyri-adekvatlıq göstərə bilər. Bu uşaqlar oyun bacarıqlarında həmyaşıdlarından daha aşağı performans göstərirlər.
Ailələr nə etməlidir?
Əgər uşağınızın dil və ya nitq inkişafından şübhələnirsinizsə, o zaman vaxt itirmədən nitq və dil mütəxəssisinə müraciət edin. Danışıq və dil terapevti standart testlər vasitəsilə uşağın şifahi dili anlama və ifadəsini ölçəcək, təbii mühitdə uşağın ətraf mühitlə ünsiyyətini qiymətləndirəcək, inkişafına təsir edə biləcək amilləri müəyyənləşdirəcək və ailəyə məsləhət xidmətləri göstərəcək. Terapevtlə yanaşı nevropatoloqa da müraciət etmək vacib şərtlərdəndi. Çünki, ovladının nitq geriliyi onun əsəb sistemində də fəsadsız ötüşməyib. Bütün bunları nəzərə alaraq bildirirk ki, həkim terpevtlə yanaşı övladınızı mütləq şəkildə nevroloq müayinəsinə aparın.
Nitq pozğunluğundan yaranan bəzi digər xəstəliklər
Hiperaktivlik və diqqət çatışmazlığı
Diqqət çatışmazlığı hiperaktivlik pozğunluğu hiperaktivlik, qısa diqqət müddəti və impulsivlik (qeyri-kafi impuls nəzarəti) ilə xarakterizə olunan bir xəstəlikdir. Dil və nitq geriliyi olan uşaqlarda bu problem hiperaktivlik və diqqət əskikliyi səbəbiylə görülə bilər.
Dizartri – (məsələn, spastiklik , serebral iflic)
Dizartri nitq mexanizmini idarə edən əzələlərdə pozğunluq nəticəsində yaranan nitq problemidir. Beynin zədələnməsi nəticəsində yaranan bu nitq problemində (məsələn, serebral iflic) xəstə düzgün səsi çıxarmaqda çətinlik çəkir. Danışığı səlis və anlaşıqlı olmur.
Spastisite ilə yanaşı, uşaq körpə vaxtı insult olubsa uşaqlıq afaziyası da görülə bilər.
Uşaqlarda Səs Xəstəlikləri
Səsin keyfiyyətində və ya rezonansında hər hansı dəyişiklik tənəffüs yolu və ya qırtlaq xəstəliyinin xəbərçisi ola bilər. Buna görə də, məktəbəqədər və ya məktəb yaşlı uşaqların səs istifadəsində hər hansı dəyişiklik müşahidə edildikdə mütəxəssisə müraciət etmək vacibdir.
Kəkələmə nitqin rəvan pozulmasıdır. Bu uyğunsuzluqlara təkrarlar (səs-heca-söz), uzantılar, anormal pauzalar (bloklar) aiddir. Bu axıcılıq anlarını anormal üz və bədən hərəkətləri müşayiət edə bilər.
Kəkələməyə səbəb olduğu düşünülən dörd amil bunlardır: genetika; uşağın inkişafı (digər dil-nitq pozğunluqları və ya inkişaf geriliyi olan uşaqlarda kəkələmə inkişaf riski daha yüksəkdir); neyrofiziologiya (son tədqiqatlar müəyyən edib ki, kəkələyən insanlar səlis danışanlara nisbətən beynin müxtəlif nahiyələrində dil-nitq emal edir); və ailə dinamikası (yüksək gözləntilər və sürətlə dəyişən həyat şəraiti kəkələməyə təsir edir).
Bu amillərdən birinin və ya bir neçəsinin meydana gəlməsi ilə kəkələmə baş verə bilər və kəkələmə müxtəlif fərdlərdə fərqli təsirlər göstərə bilər. Ola bilsin ki, kəkələməyə səbəb olan səbəblər və onu davam etdirən və irəliləyən səbəblər fərqlidir.
